top
Japanse andorn
Stachys affinis
Japanse andoorn
De crosne
Japanse andoorn - Stachys affinis ©2019
 

Japanse andoorn

Chinese artisjok of crosne

De Japanse andoorn is een plant uit het Andoorn-geslacht met eetbare wortelsdie in de regel crosnes (op zijn Frans) of chorogi (op zijn Japans) genoemd worden, ook wel Chinese artisjok.

De knolwortels van twee Europese andoorns, de Stachys palustris (moerasandoorn) en de Stachys recta (bergandoorn), worden al zo'n 2.000 jaar als voedsel beschouwd. De moerasandoorn is nog tot de achttiende eeuw verbouwd, maar werd toen door de Japanse andoorn verdrongen. In de Verenigde Staten groeit de van origine Amerikaanse Stachys floridana of Florida betony, in menig park invasief. Ook van deze soort is de knolwortel eetbaar.

Het Andoorngeslacht is een middelgroot geslacht met zo'n 300 soorten in de familie van de lipbloemigen (Lamiaceae). De Japanase andoorn is een vaste plant, die om zijn eetbare wortelstokken verbouwd wordt, maar ook sierplant geteeld wordt. Hij is zo'n 30 cm tot 120 cm hoog, en heeft alle kenmerken van een Lipbloemige: vierkante, holle, behaarde stengels, behaarde bladeren, en natuurlijk lipvormige bloemen. Hij bloeit in juli en augustus. De bladeren lijken op muntblad, de bloemen zijn rood tot violet.

Hij wordt vegetatief vermeerderd, uit de wortelknollen. Deze worden op het noordelijke halfrond in april geplant. De nieuwe wortelknollen vormen zich zodra de dagen beginnen te korten. Ze worden -voor de eerste vorst- in het noorden van Frankrijk vanaf november en in Portugal vanaf januari geoogst, nadat de plant is afgestorven.

De oogst van de wortelstokken is bewerkelijk. Wanneer je een enkele plant wilt oogsten, is het relatief simpel. Eerst ontgraaf je de knolwortel voorzichtig. Hierbij raken de worstelstokjes los. Ze kunnen nu stuk voor stuk worden opgeraapt. De plant hoeft niet in zijn geheel gerooid te worden. Het overblijvende deel van de plant wordt tot een decimeter boven de grond gesnoeid. Planten die in pot worden geteeld, kunnen natuurlijk gekeerd worden, daarmee is een stuk eenvoudiger om de wortelstokjes te oogsten.

slotregel

Oorsprong en verspreiding

De Chinese artisjok komt uit de provincies Mongolië Shaanxi, Shanxi en Xinjiang in het noorden van China. Hij groeit er van nature op berghellingen, het liefst op natte plekken, tot op een hoogte van 3.200 meter.

De plant wordt buiten China in Japan, India, Nieuw-Zeeland, België en Frankrijk verbouwd. In Frankrijk in de Val de Loire, de regio Parijs, in Bretagne, Bourgogne en de Somme. Het totale areaal in Frankrijk bedraagt zo'n 100 hectare.

Eerder werd de plant ook in Engeland verbouwd, door ziekten is die teelt in de 70-er jaren volledig stil gevallen. De Stachys affinis is moeilijk uit te roeien.

Populair was de crosne in de negentiende eeuw, tot aan de jaren 20 van de twintigste eeuw. Pas een jaar of tien geleden kwam de crosne weer terug in beeld, met de opkomst van andere 'vergeten' groenten zoals de Jeruzalem artisjok en de rutabaga.

Taalkundige aspecten, etymologie

Nomenclatuur

De Stachys affinis is voor het eerst beschreven in 1833 door Alexander von Bunge in Enumeratio Plantarum. De wel gebruikte wetenschappelijke naam Stachys sieboldii is verouderd. De geslachtsnaam Stachys is afgeleid van het Griekse wat “aar” betekent, en verwijst naar de bloeiwijzen die lijken op die van zachte tarwe. Het epitheton affinis, wordt in de botanie gebruikt in de betekenis van 'soort van' of 'gelijkend op'.

Populaire benaming

De populaire benamingen Japanse andoorn ent Chinese artisjok verwijzen naar de oorsprong. De benaming crosne is geheel 'in lijn', een verwijzing naar Crosne, de plaats in Frankrijk waar de plant geïntroduceerd werd.

Benamingen in diverse talen

engels
chinese artichoke, artichoke betonie
frans
crosne (du japon)
italiaans
 
spaans
alcachofa china
duits
knollen-ziest
hindi (india)
 
indonesisch
 
japans
chorogi, kanroshi
vietnamees
 
chinees
gān lùzǐ 甘露子
kantonees
gam lou zi
 
slotregel

Bronvermelding update april 2025

Stachys sieboldii | Flora of China Crosne | Specialty produce Maybe it's a tuber: Crosnes | Hank Shaw, 2013 Hunter, angler, gardner, cook Chorogi | Guid to traditional Japanese restaurants and dining in Japan Tuberina o carciofo cinese | R. Zaltieri, Giardini & ambiente Chinese Artichoke (Stachys affinis Bunge): The Nutritional Profile, Bioactive Profile and Food Applications | Wiśniewski R, Harasym J. in Molecules. 2024 Jul 26;29(15):3525. doi: 10.3390/molecules29153525. PMID: 39124930; PMCID: PMC11314557.