De stekelige waterlelie is een waterplant die jaarlijks 15 tot 20 vruchten produceert met elk tussen de 30 en 40 bolvormige zaden. Na rijping komen deze vrij en drijven aanvankelijk naar het wateroppervlak om door vogels opghepikt te worden. Vervolgens zinken ze naar de vijverbodem. De vruchten bevinden aan het uiteinde van de stekelige bloeistengels en worden met de hand geoogst door makhana-boeren (-verzamelaars), in India adivasi genoemd.

Om de zaden te oogsten, duiken de adivase naar de vruchten. Dat is een heikele, niet ongevaarlijke bezigheid, want zowel de bladranden van de drijvende bladeren als de ondergrondse stengels zijn bedekst met scherpe doornen.

Om naar de vruchten te kunnen duiken, brengen de adivasi een spiegel (kaara) aan van bamboe waarmee de stekelige bladeren opzij worden gehouden. Het oogsten is teamwork, meestal in groepen van vier tot vijf mensen, die samen duiken naar de zaden, de zaden op het droge brengen, ze wassen en selecteren. Op Youtube heetft Aamchi Mumbai een video geplaatst waarin je het werk van de adivasi in Bihar met eigen ogen kunt zien. Het is zwaar en ongezond werk, vooral de natuurlijke vijvers zijn vaak vervuild.

De vruchten worden onrijp geplukt, kort voor ze rijpen en de zaden vrij zouden komen. De oogst begint in september en gaat in Bihar door tot december - januari. Na het oogsten worden de zaden gedroogd, geroosterd en met een houten hamer gebroken. De klap moet ferm maar niet te hard zijn, om te voorkomen dat de zaden geplet worden.

Practische zaken

Aankoop en verkrijgbaarheid

Culinair gebruik en bereiding

De zaden kunnen rauw of bereid gegeten worden. In India worden ze meestal geroosterd of gefrituurd, waarbij de zaden 'poppen', als popcorn, gepofte maïs. Eén van de beroemde Indiase gerechten waarin de makhana-zaden gebruikt worden is kheer, een pap. In Chinees Kanton worden de zaden net als lotuszaad in soep gebruikt.

Houdbaarheid (bewaaradvies)

In Gesher Benot Ya'aquov, Jacob's doorwaadbare plaats in Palestina, een waterrijke Acheulische site in het noorden van Israël hebben archeologen een fossielen van de plant uit het Pleistoceen gevonden. Ze vonden er bovendien bewijzen van menselijke activiteit in de vorm vuurplaatsen, dunne basalt aambeelden en verschillende soorten putstenen en hamerstenen die gebruikt zijn om de zaden te eten. Naast ongebruikte zaden zijn er ook geplette zaden gevonden die dat staven. De plant is er uitgestorven tijdens het Midden-Pleistoceen, want er zijn geen laat-Pleistocene vindplaatsen in Israel.

Vermoedelijk zijn de zaden door vogels vanuit Europa en het Midden-oosten over Azië verspreid geraakt, en heeft de plant zich daar aangepast.

India

Hoewel de makhanazaden als gunstig wordt beschouwd in hindoeïstische ceremonies, worden ze niet vermeld in de Veda's. De zestiende eeuwse Ayurvedische klassieker Bhavaprakasa verwijst wél naar de geneeskrachtige eigenschappen van makhana.

In de noordoostelijke staat Manipur worden van oudsher de jonge delen van de plant en de rijpe vruchten gegeten. De stekelige waterlelie groeit overvloedig in de meren van Manipur en wordt onder meer verkocht op de Ema-markt van Imphal. De vruchten worden gebruikt in eromba (een soort puree van gefermenteerde vis en diverse groenten) en morok metpa (een vurige chutney vol pepers). De wilde makhana groeide ooit overvloedig in de beels (of meren) van Assam, maar niemand bekommerde zich erom, het meer werd vooral bevist. Ook in de ondiepe meren van Kashmir groeide de plant, maar staat deze nu op het punt van uitsterven.

Hoe anders is het in Bihar. In deze deelstaat wordt al twee-, driehonderd jaar makhana verbouwd om de onrijpe zaden. Zeven subkasten van de Malhalla's hebben hun kennis van deze makhana-landbouw van generatie op generatie doorgegeven. In religieus opzicht zijn makhana's van groot belang en maken integraal deel uit van de sociale gebruiken in Bihar. Ze worden als delicatesse aan gasten geserveerd en gebruikt op festivals zoals Kojagra, dat aan de Mithila Makhana is gewijd.

Voor de oogst en de bewerking van makhana's hebben de Malhalla's speciale instrumenten ontwikkeld, zoals de gaja-manden waarin de vers geoogste vruchten vanuit de vijver aan wal gebracht worden, en de tasla, aluminium vaten, waarin de geschoonde vruchten vervoerd worden.

De promotie van makhana als 'klimaatbestendig gewas'

De Indiase overheid propageert de makhana-landbouw ten volle. Boeren worden van (deel)staatswege aan gemoedigd om over te schakelen op de teelt van makhana. Hiertoe heeft de regering van Bihar in 2002 de Makhana Vikas Yojana gelanceerd, een ontwikkelingsregeling in het kader waarvan boeren tot 75 procent subsidie krijgen voor Sabour Makhana-1 en Swarna Vaidehi variëteiten met een hoge opbrengst. Inmiddels wordt de teelt van makhana ook in Uttar Pradesh en Chhattisgarh opgezet.

De Makhana uit de rego Mithila heeft in 2022 Indiase Geografische aanduiding gekregen, bedoeld om de wereldwijde handel in de zaden een push te geven. Slechts weinig producten hebben zo'n GI (Geographical Indication) - Tellicherry peper is er één van.

De boeren zelf lijken zich er nog niet bewust van, sterker nog, 2022 was - zeker voor startende boeren - een rampjaar. Door de stimulerende maatregelen werd zoveel makhana geproduceerd dat de prijzen van makhana gurri (ruwe makhana) kelderden.

In 2021 werd de ruwe makhana nog voor 14.000-Rs 18.000 Rs per kwintal verkocht, in 2021 kelderde de prijs naar 4.000-Rs 7.000 Rs per kwintal. Daar bovenop tastten ongunstige weersomstandigheden de kwaliteit aan, wat er ook toe bijdroeg dat makhana-boeren hun investering van dat jaar niet of nauwelijks terug hebben terug verdiend. Het is de schaduwzijde van het met veel enthousiasme gebrachte verhaal dat makhana 'het witte goud', een klimaatbestendig wondergewas zou zijn Ja, zegt een boer in Bihar. "De bladeren kunnen door storm ondersteboven worden geblazen, we draaien ze na de storm gewoon weer terug." Maar zo simpel ligt het dus niet, getuige het seizoen 2022.

Vroeger verbouwden de boeren makhana in natuurlijke vijvers, maar deelstaten propageren om laaggelegen gebieden voor de teelt in te zetten nadat in de afgelopen jaren 2020 overstroming op overstroming de teelt van maïs en rijst in Bihar de nek om heeft gedraaid. Een groot aantal boeren heeft ervoor gekozen van de makhana het primaire gewas te maken, en stuwen aangelegd om het water vast te houden.

Om een indruk te geven van hoe nat Bihar is, tijdens een normale moessonperiode valt er 1000 mm neerslag; de gemiddelde jaarlijkse neerslag in alle seizoenen bedraagt 1.200 mm.

Momenteel wordt in Bihar op een totale oppervlakte van 35.000 hectare makhana's verbouwd, goed voor 73.500 megaton, om en nabij 90% van de wereldwijde oogst. Circa 40% van de makhana's in Bihar wordt ter plekke gepopt.

China

Het is verleidelijk is om de makhana als typisch Indiaas product neer te zetten, maar zoals gezegd, wordt hij ook in China verbouwd. Daar heet hij jitoumi of qianshi. Eén van de plekken waar de vrucht wordt verbouwd is Zhangjiagang in de Oost-Chinese provincie Jiangsu. De oogsttijd daar is van van begin augustus tot eind oktober.

Taalkundige aspecten, etymologie

Nomenclatuur

Het geslacht Euryale is genoemd naar een mythische Griekse Gorgon. Het epitheton forax is Latijn voor wild.

De eerste beschrijving van de stekelige waterlelie werd in 1805 gemaakt door Richard Anthony Salisbury in Annals of Botany, 2: 74.

Taalkundige aspecten, etymologie

Makhana is afgeleid van de Sanskrietwoorden makh (heilig ritueel) en anna (graan), waarmee het voedsel van yagna wordt bedoeld, een heilige hindoeïstische ritueel.

Niet overal in india noemt men de zaadjes makhana. in Manipuri noemt men ze thangjing, juwar in Kashmiri, nikhori in Assam.

Benamingen in diverse talen

In oude Indiase en Chinese teksten worden de zaden geroemd om hun geneeskrachtige werking tegen een aantal aandoeningen van de luchtwegen, bloedsomloop, spijsvertering, uitscheiding en voortplanting. Aan de zaden en de bloemen worden ook afrodiserende eigenschappen toegeschreven. Daarnaast hebben de zaden een lage glycemische index, en zijn ze rijk aan calcium, mineralen en aminozuren.

Samenstelling per 100 gram rauw product